Polacy w Odessie

Właśnie wróciłam z Odessy. Zanim jednak opowiem Wam o pobycie pisarzy w tym pięknym mieście, kilka słów o Polakach tam żyjących. Nasi rodacy zamieszkują te tereny od XV wieku, kiedy to król Władysław Jagiełło postanowił sprowadzać stąd pszenicę. Miasto założono w 1794 roku i częściowo Polacy przyczynili się do jego świetności. Swoje pałace budowali tu Potoccy, Braniccy, Sobańscy, Brzozowscy... W Odessie działali również polscy architekci: Feliks Gąsiorowski (Hotel Imperiał/Spartak, dom Nowikowa, Muzeum Archeologiczne), Lew Włodek (Hotel Pasaż), Mikołaj Tołwiński (m.in. Biblioteka Uniwersytecka i inne budynki uniwersyteckie, Dyrekcja Kolei).  Jedną z największych aptek prowadzili Gajewski i Popowski. Mieszkało tu wielu polskich lekarzy, adwokatów i inżynierów.

Port w Odessie i słynne schody potiomkinowskie

W mieście istniały dwie księgarnie polskie, ostatnią zamknięto w 1990 roku. W tym samym roku powstało Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo im. A. Mickiewicza. Od 1995 roku oficjalna nazwa Stowarzyszenia brzmi Związek Polaków na Ukrainie Oddział im. A. Mickiewicza w Odessie. Miałam przyjemność spotkać się z jego członkami i porozmawiać o ich działalności. Przyjęto nas bardzo serdecznie, herbatą, ciastkami, cukierkami, a przede wszystkim uśmiechem i życzliwością. Niezwykle miłe panie, Swietłana Zajcewa-Wełykodna i Anastazja Strelcowa, opowiadały o codziennym życiu naszych rodaków w tej części Ukrainy. 

Przy Związku Polaków od 1997 roku działa szkoła sobotnio-niedzielna, do której uczęszcza około trzystu osób. Najmłodszy uczeń ma pięć lat a najstarszy osiemdziesiąt trzy! Łączy się tu naukę języka polskiego (na wszystkich poziomach) z wiedzą o kulturze, tradycjach i historii naszego kraju. Dzięki temu szkoła może pochwalić się laureatami konkursów, olimpiad, zaś absolwenci podejmują studia w Polsce i uzyskują Kartę Polaka.

Są dwie grupy teatralne: Studio Teatralne im. Aleksandra Fredry, działające od 2007 roku oraz powstałe trzy lata później Studio Teatralne POLOT. Działa też chór, w którego repertuarze są zarówno utwory religijne, patriotyczne, jak i rozrywkowe. Uświetnia on swoimi występami uroczystości nie tylko polskie, ale również miejskie. Promocją polskiej muzyki zajmuje się także zespół popowy "Kolorowe jarmarki".

Przy szkole działa biblioteka założona w 2001 roku. Księgozbiór liczy ponad 200 woluminów. Na ręce pani prezes przekazałam swoją książkę "Podróże literackie. Mickiewicz", wszak tenże poeta jest patronem Związku Polaków w Odessie.

Z panią prezes Swietłaną Zajcewą-Wełykodną 

Bardzo spodobały mi się prace pań z grupy "Kreatywne Mickiewiczówny", które za pomocą różnych technik rękodzielniczych wyczarowują ozdoby, dekoracje i prezenty. 

Najmłodsi mają swój zespół "Krakowiaczek". Dzieci w wieku 5-10 lat poznają w nim polskie tradycje, a swym śpiewem i tańcem umilają czas nie tylko członkom Stowarzyszenia.

W każdą niedzielę o godzinie 11.00 około trzystu osób uczestniczy we mszy św. odprawianej po polsku w Katedrze Wniebowzięcia NMP.

Na koniec pamiątkowe zdjęcie z Polakami, którzy właśnie przyszli na lekcję. Bardzo serdecznie ich pozdrawiam! Podziwiam zapał i zaangażowanie pani prezes i wszystkich członków Związku. 

Nie żegnamy się jeszcze z Odessą, wrócę za kilka dni z nowym postem, tym razem śladami kogo? Mickiewicza oczywiście:)

Nałkowska w Grodnie

Moja trzecia wizyta w Grodnie zaowocowała poznaniem muzeum, o którym dotąd nie miałam pojęcia. Jednak podróże kształcą:) Powszechnie wiadomo, że w tymże nadniemeńskim grodzie mieszkała Eliza Orzeszkowa i w jej domu są dziś ekspozycje do zwiedzania. Ale kto z Was wie o muzeum Zofii Nałkowskiej w tym mieście? 

Rzeka Niemen płynąca przez Grodno

Autorka Granicy zamieszkała tu latem 1923 roku wraz z drugim mężem, podpułkownikiem Janem Jurem Gorzechowskim, który otrzymał rozkaz przeniesienia się do Grodna. Spędzili w nim niemal trzy lata (do końca kwietnia 1926 roku). W tym czasie wyjeżdżali do Warszawy, Górek, a nawet Szwajcarii i Francji, ale ich dom był nad Niemnem przy ulicy Kirchowej 5, przemianowanej w latach trzydziestych na Akademicką (nazwa aktualna do dziś).

Wejście do muzeum znajdującego się w gmachu uniwersytetu

"Grodno jest daleko brzydsze niż Wilno" - pisała w Dziennikach 15 września 1923. - "[...] przez całe lato mieszkam w tym mieście, które położone jest prześlicznie, a zbudowane w sposób okropny, brudne, cuchnące, odrapane, zeszpecone przez ludzi". Swój ambiwalentny stosunek do niego wyraziła również w szkicu pt. Grodno, zamieszczonym w 45. numerze "Tygodnika Ilustrowanego" z 1926 roku. Doceniała jego historię, kulturotwórczą rolę, zachwycała się jego położeniem, ale jednocześnie drażnił ją prowincjonalny charakter, pospolitość tego miejsca.

Jednak dla Nałkowskiej najważniejsi byli ludzie, wśród których się obracała. Profesja męża oficera narzucała krąg znajomych, ale pisarka poszerzała go, jak mogła. Bywała w towarzystwie ziemiaństwa, grodzieńskiej inteligencji, tamtejszej palestry, działaczy społecznych.

  

Wśród nich był także Józef Piłsudski. W Dzienniku pod datą 3 października 1925 roku zanotowała, że jej dawniejsze wyobrażenia nie prysły przy bezpośrednim spotkaniu z Marszałkiem. Była nim zachwycona, choć drażnił ją autorytarny ton jego wypowiedzi. „To, co uczuwam - pisała - bywa podziwem, ale nie jest nigdy sympatią. Jest zbyt inny”. Jego literackie upodobania, zwłaszcza dzieła Sienkiewicza, były wówczas passé, tym bardziej ciekawe wydały się Nałkowskiej rozmowy o nich. Nie podzielała też jego niechęci do prozy Dostojewskiego czy Żeromskiego.

Bardzo leżał jej na sercu rozwój intelektualny kobiet. Organizowała dla nich spotkania, aby mogły wymieniać poglądy, rozmawiać o książkach, nowinkach. Jednocześnie były to dla pisarki okazje do poznania różnych postaw i zachowań, które dawały materiał do kreacji bohaterów jej utworów. W Grodnie właśnie ujrzała prototypy między innymi Zenona Ziembiewicza (głównego bohatera Granicy) i jego kobiet. Tu ukończyła Romans Teresy Hannert, napisała Dom nad Łąkami i kilka szkiców.

Te niespełna trzy lata życia nad Niemnem były bardzo owocne dla Nałkowskiej. Po przeprowadzce do Warszawy wróciła tutaj jeszcze na dwa tygodnie w styczniu 1927, by - jak stwierdziła w Dziennikach - „zlikwidować swoje życie tam”. Po raz ostatni przebywała w Grodnie w październiku 1929, gdzie podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Elizy Orzeszkowej reprezentowała PEN Club i wygłosiła okolicznościową mowę. Wypadało więc upamiętnić także jej pobyt w tym mieście.

Krystyna Poczobut opowiada o Nałkowskiej

Inicjatorką i organizatorką Muzeum Zofii Nałkowskiej przy Katedrze Filologii Polskiej Państwowego Uniwersytetu im. Janki Kupały była badaczka jej twórczości Swietlana Musijenko. Jej także zawdzięczamy otwarcie kierunku polonistyki na tej uczelni. 16 maja 1989 roku zainaugurowano działalność muzeum. To tylko jeden pokój, ale zaaranżowany tak, że nie chce się z niego wychodzić. 

Zobaczymy w nim wiele pamiątek po pisarce, zdjęcia, listy, rękopisy, pierwsze wydania jej dzieł... Poczujemy ducha epoki, słuchając opowieści pani Krystyny Poczobut. Warto tam zajrzeć, przebywając w Grodnie, do którego teraz możemy pojechać bez wizy. 

Główny deptak w Grodnie

Korzystałam z pracy Bolesława Farona „Obca” w Grodnie. Nadniemeńskie lata Zofii Nałkowskiej, dostępnej tu: "Obca" w Grodnie

115. rocznica urodzin Gombrowicza

Małoszyce to wieś położona w województwie świętokrzyskim. Tutaj 4 sierpnia 1904 roku przyszedł na świat Witold Gombrowicz. Był tu kiedyś majątek, który w latach 80. XIX wieku zakupił ojciec pisarza. Dwór, w którym urodził się autor Ferdydurke był ogrzewany był przez osiemnaście dużych, kaflowych pieców. Z początku modrzewiowy, z czasem rozbudowany z częścią murowaną kojarzył się pisarzowi z dzieciństwem oraz wakacjami, gdyż Gombrowiczowie przenieśli się do Warszawy, gdy miał zaledwie siedem lat. Później spędzał tam czas letni aż do śmierci ojca, kiedy to dwór został sprzedany gospodarzom z Krzczonowic. Do II wojny światowej mieściła się w nim szkoła, która spłonęła podczas zawieruchy wojennej.

Dziś fundamenty dworu, właściwie już rozebrane, znajdują się na działce prywatnej i nie ma tam wstępu. Małoszycki majątek możemy odnaleźć jedynie na kartach utworów Gombrowicza. Czasami występuje pod swą własną nazwą (jak w Ślubie czy opowiadaniu Przygody), innym razem pod zmienioną, ale opisany z fotograficzną dokładnością (Ferdydurke, Pornografia).

Rozczarowałam się miejscem urodzenia Witolda Gombrowicza. Tym, że poza wyblakłą tablicą, na której są fałszywe informacje (data śmierci pisarza - 26 lipca, zamiast 24/25 lipca, patrz: poprzedni post) i dziwnego "pomnika" obok, mieszkańcy miejscowości nie zadbali o upamiętnienie w niej pobytu pisarza. Smutne to.

Smutno bywało też tutaj Gombrowiczowi, który we Wspomnieniach polskich, myśląc o spędzonej tu jesieni 1920 roku zwierzał się: "Ten kilkumiesięczny pobyt w Małoszycach zapisał się w miej pamięci w sposób szczególnie przykry". Powodem tego stanu był fakt, że nie zgłosił się na ochotnika do walki w czasie wojny polsko-bolszewickiej, jak jego koledzy, i czuł się z tym okropnie. Ale, na Boga, miał wtedy dopiero 16 lat! 

Zostawmy więc już Małoszyce i powędrujmy dalej. Zaledwie 3 kilometry stąd znajduje się wieś Wszechświęte. Jest tu kościół, którego początki sięgają XIV wieku.

8 września 1904 roku ochrzczono w nim Mariana Witolda Gombrowicza. Mało kto chyba wie, że na pierwsze dano mu Marian. Chrzcielnica ta sama stoi do dziś, ale nie mogłam jej zobaczyć. Kościół był zamknięty, wokół żywego ducha, księdza ani kościelnego nie można było zlokalizować. Pojechaliśmy więc dalej.

Po 87 kilometrach na północ w kierunku Radomia dojechaliśmy do miejscowości Wsola. Tutaj w pierwszej połowie XX wieku mieszkał brat Witolda Gombrowicza, Jerzy, z żoną Aleksandrą i córką Teresą. Pisarz odwiedzał ich wielokrotnie, ostatni raz w 1939 roku, niedługo przed wybuchem II wojny światowej. Wtedy brat poradził mu, aby przyjął propozycję podróży do Argentyny pionierskim rejsem transatlantyku „Chrobry”. Wiemy, że z tej podróży pisarz nigdy już do Polski nie wrócił.

W rezydencji pałacowej, usytuowanej w zabytkowym parku mieści się muzeum Witolda Gombrowicza, a w nim ekspozycja stała „JA, Gombrowicz”. Została zaaranżowana przez pracownię technik scenograficznych według scenariusza i koncepcji Jolanty Pol oraz projektu graficznego Adama Orlewicza z Tryktrak.

Pan Robert Utkowski przyjął nas z otwartymi ramionami, mimo że było tuż przed zamknięciem muzeum. Opowiadał historię tego miejsca i fakty z życia pisarza.

W tym pałacu powstawał Pamiętnik z okresu dojrzewania – debiut literacki Gombrowicza oraz fragmenty powieści Ferdydurke. W muzeum można zobaczyć pamiątki po pisarzu, jak choćby walizkę, która towarzyszyła Gombrowiczowi przez 30 lat emigracji, maszynę do pisania, pióra, krawaty czy okulary.

Moją uwagę przykuwały cytaty z jego dzieł oraz liczne zdjęcia i portrety. Wszystko tak pięknie zaaranżowane, że ma się chwilami wrażenie przeniesienia do pierwszej połowy XX wieku. Warto tu wybrać się z młodzieżą, zwłaszcza podczas omawiania powieści autora Transatlantyku na  języku polskim. Trzeba się oczywiście wcześniej umówić. Muzeum posiada salę edukacyjną, w której odbywają się lekcje wprowadzające do twórczości Witolda Gombrowicza lub poświęcone krytycznej lekturze Ferdydurke. 

Interesujące są też wyeksponowane dokumenty. Wśród nich znajdziemy świadectwo dojrzałości  Witolda Gombrowicza. Jakim był uczniem? Zobaczcie sami.

Ostatnie pomieszczenie, zwane czystelnią, to połaczenienie czytelni z łazienką. Stoi tam wanna Gombrowiczów, przywieziona z ich mieszkania w Vence (patrz poprzedni post), 

a także nocnik, specjalnie ozdobiony na życzenie pisarza i podarowany przez niego chrześniakowi.

Warto też przyjrzeć się rękopisom. Jeden z nich (poniższy) zainteresował mnie szczególnie. Są tam zmiany, których się nie spodziewałam. Sami zobaczcie.

Na koniec wypada zacytować Mistrza: "koniec i bomba a kto czytał, ten trąba!"